Een glaskunstwerk gemaakt door kerkleden, een liturgisch centrum waar met een werkgroep over nagedacht is, de open ontmoetingsruimte die duidelijk prioriteit kreeg van gemeenteleden tijdens het bespreken van ontwerpvarianten: wie het verhaal achter de verbouwing van kerkgebouw De Vaste Burcht in Gouda kent, leest de betrokkenheid van haar leden terug in het eindresultaat. Deze betrokkenheid varieerde gedurende het proces van informeren en stemmen tot samen ontwerpen en slopen. De verbouwing van de Vaste Burcht illustreert dat co-creatie bestaat uit een afgewogen combinatie van participatievormen. Om met gebruikers te kunnen ontwerpen moet je ook voor ze kunnen ontwerpen en andersom.
Om het kerkgebouw in Gouda te kunnen verbouwen, was een significante bijdrage van alle kerkleden nodig in geld en tijd. En dat is gelukt. Het definitieve ontwerp werd met 95% van de stemmen aangenomen en de benodigde middelen zijn bij elkaar gebracht. Deze steun kreeg ook vorm in zelfwerkzaamheid van de kerk. Kerkleden hielpen met sloopwerkzaamheden, hebben muren geschilderd tijdens de afbouwfase en meegedacht over de inrichting van specifieke ruimtes. In samenwerking met een glaskunstenaar hebben kerkleden gekleurd glas aangebracht op de ramen in de kerkzaal.
Deze betrokkenheid is fantastisch, maar niet vanzelfsprekend. Het ontwerpproces dat Open Kaart vormgaf, is daarom ingezet om gebruikers op constructieve wijze in het proces mee te nemen. Zo werden gedeelde kwaliteiten en prioriteiten expliciet en werd ieders expertise maximaal benut om tot een optimaal en breed gedragen resultaat te komen.
Terug naar de beleving en waardering van gebruikers: in gesprek met kerkleden
Voordat Open Kaart in beeld was, waren eerdere plannen gestrand bij gebrek aan draagvlak. Er kwam een mooie schets, maar de vraag wat voor gemeenschap men wilde zijn werd niet gesteld. Reden om te beginnen bij de vraag: hoe beleven en waarderen kerkleden hun kerkgebouw?
Het kerkgebouw is de plek waar velen getrouwd zijn, hun kinderen hebben laten dopen of afscheid van geliefden hebben genomen. Betekenisvol dus, maar ook met een gedateerd uiterlijk en beperkte functionaliteit. In gesprekken met verschillende groepen binnen de kerkelijke gemeenschap brachten we in kaart hoe leden naar hun kerkgebouw kijken; wat ze waarderen, wat beter kan en hoe ze hun kerk in de toekomst zien. Dit leidde tot input voor het ontwerp, maar was ook belangrijk voor het verkrijgen van het mandaat om namens de kerkelijke gemeenschap met de verbouwing aan de slag te gaan.
Ruimte maken voor een gedeeld perspectief
De verschillende perspectieven op het kerkgebouw vormden input voor het maken van drie schetsontwerpen. Om tot de schetsontwerpen te komen, moesten bestaande referentiekaders geprikkeld worden. Zo kwam het gesprek los van ontwerpoplossingen die men al concreet voor zich zag en ontstond ruimte om het over kwaliteiten te hebben. Wat is nog meer mogelijk? Waarom bevalt dat wel of juist niet? Een excursie langs andere nieuwe of verbouwde kerken bood daarvoor inspiratie.
Hiermee ontstond vervolgens de ruimte om een gedeelde, niéuwe rode draad te vormen. Een nieuw perspectief dat de verschillende ideeën en oplossingen omvat én overstijgt. Herkenbaar, om je ermee te kunnen identificeren; maar ook inspirerend omdat het anders is dan de individuele voorstellingen die bij aanvang bestonden. Dit proces van reframing geeft – in tegenstelling tot wat wel eens gedacht wordt over co-creatie – veel ontwerpruimte voor de architect. Het zoeken naar deze ontwerpruimte met een verbindend en overstijgend verhaal, is zelfs noodzakelijk voor een gedragen ontwerp.
Benutten van expertise, inzet en enthousiasme
De betrokkenheid van kerkleden kreeg verder vorm in zelfwerkzaamheid. Waar de één graag aan de slag ging met de sloophamer, dacht de ander graag mee over het ontwerp of zette zich in voor het rond krijgen van de financiën. Gangmakers, stille krachten, creatievelingen, oplettende meedenkers, enthousiasmerende aanpakkers; kerkleden pakten de rol die aansloot bij dat wat ze in huis hebben. Open Kaart kaderde deze bijdragen en schepte waar nodig de juiste voorwaarden om ze bij te laten dragen aan de voortgang van het proces en de kwaliteit van het resultaat.
Ontwerpen met én voor gebruikers
De interactie met de kerkelijke gemeenschap had op deze manier van eerste gesprek tot openingsfeest telkens een andere vorm en kleur. Zo waren de kerkleden in de beginfase vooral gebruiksexperts en ervaringsdeskundigen. Voor de ontwerpers is het dan de kunst onderzoekend een goed beeld van de kerk en haar leden te krijgen. Door feedback op ontwerpideeën en conceptuitwerkingen te vragen, werd duidelijk of de interpretatie van gebruikersbeleving en -wensen voldoende aansloot bij die van de kerkelijke gemeenschap.
Op andere momenten in het proces waren de kerkleden juist meer meedenkend en meewerkend in het proces betrokken. Kerkleden brachten actief ideeën in voor het ontwerp of dachten mee over deeluitwerkingen, in gezamenlijkheid rondom de ontwerptafel. Ook naast het ontwerpproces namen kerkleden rollen aan die cruciaal waren in de totstandkoming van de verbouwing, met onder andere het organiseren van een crowdfundingsactie en het inrichten van de buitenruimte rondom de kerk.
Gedeelde én verdeelde taken
Hier toont zich het onderscheid in gedeelde en verdeelde taken in de interactie tussen Open Kaart en kerkelijke gemeente. In hun rol als ervaringsdeskundige brachten kerkleden complementaire kennis in en bij het slopen, schilderen en het verzamelen van het budget voerden ze complementaire taken uit; naast de kennis of taken van Open Kaart als ontwerper. Anderzijds waren er vormen van interactie die juist om integratie van kennis, perspectieven en ideeën draaiden; om te komen tot een nieuwe gedeelde basis voor ontwerpkeuzes en beslissingen. Zo werd bij de presentatie van de drie schetsvarianten het gesprek gevoerd welke kwaliteiten en waarden leidraad zouden moeten vormen in het hernieuwde kerkgebouw. Ook werden in verschillende groepen deelaspecten van het ontwerp uitgewerkt, waarbij Open Kaart samen met kerkleden bijvoorbeeld het liturgisch centrum en het nieuwe logo van de kerk uitwerkte.
De interactie met kerkleden had van eerste gesprek tot openingsfeest telkens een andere vorm en kleur. Complementair in verdeelde taken, of juist gericht op het integreren van kennis en perspectieven; onderzoekend om de kerk en haar leden goed in beeld te krijgen of juist samen werkend aan ideeën en uitwerkingen.
De combinatie vormt co-creatie
Om deze rijke samenwerking met gebruikers effectief vorm te geven, was het nodig niet alleen mét, maar ook vóór gebruikers te ontwerpen. Dit levert een proces op waarin de vormen van interactie afzonderlijk bekeken niet per se allemaal co-creatief genoemd zouden kunnen worden. Sommige bijeenkomsten waren bijvoorbeeld vooral informerend. Deze informatie was echter belangrijk om vervolgens geïnformeerd in gesprek te kunnen over ontwerpkeuzes. Maar ook in gesprek over ontwerpkeuzes waren er grenzen aan de inspraak van kerkleden. De eerder genoemde schetsvarianten lieten bijvoorbeeld niet oneindige mogelijkheden zien. Het draaien van de stoelopstelling in de kerkzaal en het toevoegen van een gang langs de verschillende zalen is door Open Kaart voorgesteld en kwam in alle varianten terug. De varianten maakten echter wel tastbaar waar daadwerkelijk wat te kiezen viel en welke consequenties deze keuzes zouden hebben op ruimtelijke kwaliteit, gebruik en budget. Het verbeelden van de varianten maakte een concreet gesprek met kerkleden over deze keuzes mogelijk.
Zo hadden alle vormen van interactie hun rol en functie in het proces en vormden ze gezamenlijk een co-creatief proces met de kerkelijke gemeenschap als betrokken partner.
Co-creatie: een vakmanschap
Het uitgangspunt dat een project niet zonder betrokkenheid van gebruikers tot een goed einde gebracht kan worden, is nog geen garantie voor succes. Want aanwezige energie losmaken en vervolgens omzetten in toegevoegde waarde voor een ontwerp vraagt om inzicht in samenwerking, gedeelde besluitvorming en het vergaren van relevante input. Het vraagt om het continu zorgvuldig afwegen van wat gebruikers kunnen brengen, hoe deze input van waarde is en om welke vorm van interactie dit vraagt. Het vraagt inzicht hiervoor de juiste vragen te stellen, de nodige informatie en instrumenten te bieden, maar ook leiderschap om te kiezen waar input bijdraagt aan kwaliteit en wanneer het project er juist niet mee gebaat is.
Co-creatie ontvouwt zich in de relatie tussen verschillende vormen van interactie met gebruikers. Een ontwerpproces vraagt dus óók om een goed ontwerp.
Bij de verbouwing van de Vaste Burcht in Gouda zorgde dit ervoor dat met bescheiden middelen een vernieuwd kerkgebouw kon worden gerealiseerd. Een plek waar kerkleden zich al voor de opening eigenaar van voelden en ze nieuwe inspiratie ervaren.
