Chili produceert grote aantallen woningen voor haar armere inwoners. Vele gezinnen kregen zo een dak boven hun hoofd en een nieuwe plek in de stad. De nieuwe buurten laten zich makkelijk herkennen; de straten met repeterende huizen staan in contrast met de chaotische aanblik van de zelfgebouwde onderkomens. Een reeks nieuwe woningen maakt echter nog geen prettige wijk.
In dit artikel lees je hoe wordt gebouwd aan de buurt als het domein waar de impact van gebundelde krachten opnieuw wordt ontdekt. Co-creatie wordt ingezet voor collectieve kwaliteiten in een sterk individualistische samenleving.
Erfenis van de dictatuur I: het ontbreken van een collectief perspectief
De neoliberale koers die het land sinds de staatsgreep van Pinochet in de jaren 70 vaart, drukt een stempel op het kijken naar de stad, de wijk en de buurt. Individuele rechten en vrijheden, die de overheid beperken in haar ingrijpen, vormen de basis van de Chileense grondwet. Ook na het vallen van de dictatuur is hier weinig aan veranderd.
De grondwet geeft hiermee alle ruimte aan de markt. Het bouwen van nieuwe buurten is gericht op het stimuleren van de woningproductie door bouwbedrijven. Er is hiermee weinig basis voor het werken aan kwaliteiten die de individuele woning overstijgen. Terwijl deze kwaliteiten bij uitstek van belang zijn voor de buurt. Een verzameling woningen is niet vanzelfsprekend een prettige leefomgeving.
Chileens beleid geeft beperkt ruimte aan kwaliteiten die de individuele woning overstijgen. Een prettige leefomgeving is echter meer dan een verzameling woningen.
Van gevangenis naar cultureel centrum
De bewoners van cerro Cárcel in de havenstad Valparaíso bundelden daarom hun krachten toen de gevangenis in het hart van de wijk leeg kwam te staan. De vlakke, open plek in de verder rotsige, heuvelachtige omgeving was aantrekkelijk voor ontwikkelaars en vastgoedondernemers, die in de rij stonden om er te bouwen. Bewoners, waaronder veel lokale kunstenaars en creatievelingen, hebben er echter voor gestreden het gevangenisterrein als publieke ruimte te behouden, maar nu open voor iedereen.
De buurt moest 10 jaar volhouden, maar uiteindelijk ging het stadsbestuur overstag. De plek waar eens politieke gevangenen gemarteld werden, werd verbouwd tot cultureel centrum waar muziek- en schilderlessen gegeven kunnen worden en creatieve bedrijfjes een werkplek kunnen vinden. Het terrein tussen de gebouwen werd een park; nu een van de schaarse groene plekken in de stad.
Erfenis van de dictatuur II: afgebroken sociale structuren
De bewoners rondom de gevangenis in Valparaíso waren in staat zich te organiseren en het verschil te maken. Dit is echter niet vanzelfsprekend in Chili. Want naast de politieke erfenis van de dictatuur, is ook de culturele erfenis nog voelbaar. “In een dictatuur is het ieder voor zich”, zo vertelt Cristina Carrio. “Sociale structuren in buurten, wijken en steden zijn afgebroken en lang niet altijd weer hersteld.”
Co-creatie voor herstel van sociale structuren
Cristina Carrio geeft leiding bij Techo, een maatschappelijke organisatie die werkt aan de verbetering van sloppenwijken, campamentos. Techo – ‘dak’ in het Spaans – doet dit met een team van ontwerpers, juristen en sociaal werkers. “Juist in de campamentos is het van belang de sociale samenhang te herstellen”, geeft Carrio aan. “Om bewoners te laten ervaren dat ze samen sterker staan.” Co-creatie wordt daarom niet alleen ingezet behoeften in beeld te krijgen, maar ook om bewoners te leren dat ze gezamenlijk impact kunnen hebben op hun leefomgeving.
Co-creatie wordt niet alleen ingezet om behoeften in beeld te krijgen, maar ook om bewoners te leren dat ze gezamenlijk impact kunnen hebben op hun leefomgeving.
Aan de slag met de buurt
Techo gaat hiervoor met bewoners in gesprek rondom een grote plattegrond van hun buurt, de mapeo participativo. Wie werkt aan huis? Waar gaan je kinderen naartoe als je buitenshuis werkt? Waar spelen de kinderen? Hoe vaak kom je buiten de wijk? Bewoners vertellen hoe hun leven in de wijk eruit ziet. Carrio: “Aan de hand van deze alledaagse verhalen worden relaties binnen de buurt en rondom de buurt in beeld gebracht, als input voor verbeteringen.”
Ook stelt Techo de vraag: wat zie je als je buurt? Zien bewoners zichzelf vooral als campamento-bewoner of ook onderdeel van een groter deel van de stad? Horen ze erbij? Dit is belangrijk input voor ruimtelijke ingrepen, maar juist ook voor het sociale programma dat altijd naast de fysieke verbetering plaatsvindt. De sociale programma’s richten zich o.a. op het versterken van lokaal leiderschap en burgerschap.
De publieke ruimte als speelveld
Waar Techo zich met name richt op woonwijken, gebruikt Ciudad Emergente de publieke ruimte om een meer leefbare stad te maken. “Woon je aan een drukke straat en is er geen plek om over te steken? Dan kun wachten tot de overheid iets doet en verzuchten dat er toch nooit iets zal veranderen. Of je pakt een roller en verft een aantal strepen op de weg”, illustreert medeoprichter Javier Vergara Petrescu. “Eenvoudige, goedkope interventies als deze maken grotere vraagstukken zichtbaar en oplossingen voorstelbaar. Het zet partijen in beweging samen te werken en mee te doen. We bieden bewoners de ervaring, maar ook de vaardigheden en instrumenten om op deze manier hun leefomgeving te verbeteren.”
Zo was Ciudad Emergente actief in de noordelijke stad Antofagasta, waar een open plek tussen twee heuvels als illegale afvalstortplaats werd gebruikt. Verschillende activiteiten maakten dat inwoners én lokale overheden een ander perspectief op de plek vormden. Een grote schoonmaakactie met omwonenden zorgde voor aandacht voor het afvalprobleem in het gebied. Vanuit betrokken inwoners werden sociale structuren gevormd en lokale leiders gekozen. Placemaking activiteiten als een tokkelbaan en een markt lieten zien dat er ook een ándere invulling mogelijk was. In samenwerking met bewoners is uiteindelijk een park ontworpen en aangelegd.
Naast een nieuwe publieke ruimte heeft het project geleid tot een langdurige samenwerking tussen lokale overheden, bedrijven en bewoners. Ze hebben een plan voor de stad gemaakt waarin op een integrale manier is vastgelegd hoe de stad de komende 20 jaar verbeterd kan worden.
Grond voor gedeelde waarden
De aanpak van de illegale stortplaats in Antofagasta, de participatieve programma’s in de campamentos en transformatie van de gevangenis van Valparaíso laten zien hoe collectieve kwaliteiten vorm krijgen in Chileense wijken en buurten. Bewoners spelen een grote rol hierin. Hun behoefte aan gedeelde waarden klinkt steeds luider in de individu-gerichte Chileense maatschappij.
En niet onopgemerkt; de recente protesten van de Chileense bevolking hebben de president ertoe aangezet een herziening van de grondwet te overwegen. Chilenen mogen komend najaar in een referendum aangeven of ze de grondwet gewijzigd willen zien. Het is wellicht een opening; een kans de grondwet uit de tijd van de dictatuur achter te laten en meer ruimte te maken voor gedeelde waarden.
Dit onderzoek naar co-creatie in Chili is mogelijk met steun van de Marina van Dammebeurs, in samenwerking met Universiteitsfonds Delft. Hanneke won de beurs in 2019 met haar plan om internationale voorbeelden van co-creatie te bestuderen en zo het co-creatieve vakgebied te versterken.
Dit is het derde artikel dat Hanneke over haar bevindingen schreef. Eerder schreef ze over hoe Chili bouwt voor de armen en de ontwerpbenadering van het Chileense Elemental die met ‘halve’ huizen meer kwaliteit voor bewoners weet te realiseren.
