Het Open Bouwen pleit voor een duidelijk onderscheid tussen de ‘drager’ en ‘inbouw’ van een gebouw. Vanuit de Open Bouwen-beweging in Nederland wordt Japan regelmatig als voorbeeld genoemd waar deze manier van denken niet theoretisch is gebleven, maar daadwerkelijk vorm heeft gekregen in de praktijk. Het meest bekende voorbeeld is het woongebouw NEXT21, waar ik tijdens mijn reis door Japan een kijkje mocht nemen. Hoe exemplarisch is dit voorbeeld?
Open Bouwen
Het gedachtegoed van het Open Bouwen werd ontwikkeld in de jaren ’60, geïnspireerd en aangejaagd door architect en hoogleraar John Habraken. Het Open Bouwen pleit voor ruimte voor verandering in de alledaagse leefomgeving, omdat woonwensen en leefstijlen immers altijd aan verandering onderhevig zijn. Een belangrijk uitgangspunt daarbij is het onderscheid tussen ‘drager’ en ‘inbouw’.
Onderscheid drager en inbouw: duurzaam bouwen
Het onderscheid tussen drager en inbouw heeft zowel technisch als sociaal betekenis. Bouwtechnisch gezien hebben drager en inbouw elk een eigen levensduur. De drager staat voor de gebouwdelen die decennia of wellicht zelfs eeuwen mee kunnen gaan. De drager kan zo lang meegaan, omdat de onderdelen met een kortere levenscyclus los van de drager staan. Installaties en leidingwerk dienen bijvoorbeeld vaker vervangen te worden. Indien installaties los van de drager staan, kan dit zonder de drager ook te moeten aanpassen. Dit geldt ook voor de inrichting van woningen. Wanden, keukens en badkamers kunnen met het onderscheid tussen drager en inbouw gemakkelijk op hun eigen tijd aangepast worden.
Onderscheid drager en inbouw: zeggenschap voor bewoners
Het onderscheid tussen drager en inbouw heeft echter niet alleen bouwtechnisch, maar ook sociaal betekenis. Het Open Bouwen pleit namelijk voor een verdeling van ontwerptaken. De drager van een gebouw wordt ontworpen door een architect; bewoners hebben de ruimte deze drager naar eigen behoefte in te vullen. Bewoners hebben daarmee meer ruimte en invloed om hun leefomgeving op eigen wijze vorm te geven.
NEXT21
Een bekend voorbeeld waarin het gedachtegoed van het Open Bouwen is toegepast, is NEXT21. NEXT21 is een experimenteel woongebouw in de Japanse stad Osaka, in gebruik genomen in 1993. Het gebouw is in eigendom van en ontwikkeld door Osaka Gas Co., een bedrijf dat gas verkoopt, maar ook installaties voor in woningen ontwikkelt.
De ruim opgezette betonnen draagstructuur van het gebouw biedt vandaag de dag ruimte aan 18 appartementen die worden gehuurd door werknemers van het bedrijf. Het gebouw is zo vormgegeven dat de appartementen zonder problemen aangepast kunnen worden. Het leidingwerk is bijvoorbeeld geheel gescheiden van de betonconstructie, zodat het apart vervangen kan worden.
Experimenteren en leren
Ik bezoek NEXT21 met een groep Japanse architecten, onderzoekers en studenten. We worden ontvangen in de collectieve ruimte van het woongebouw, op de eerste verdieping. Vanaf de brede galerij is de groene binnentuin goed te zien. Het woongebouw vouwt zich in u-vorm om deze tuin heen. In de collectieve ruimte vertelt een betrokken medewerker van Osaka Gas Co. over de manier waarop NEXT21 ingezet wordt om voortdurend te experimenteren en te leren. Elke 6 a 7 jaar wordt een nieuw experiment opgezet. De vorige jaren draaide het experiment om biodiversiteit in en om het gebouw. De binnentuin, de groene balkons en het groene dak zijn zo ingericht, dat het met name voor vogels een interessante verblijfsplek in de grote stad is geworden.
Het afgelopen jaar werd met een heel ander thema geëxperimenteerd. Er werd onderzocht hoe het woongebouw ‘rampbestendig’ gemaakt kon worden. Het uitgangspunt was dat bewoners in geval van een aardbeving of andere ramp minstens 72 uur met elkaar kunnen overleven zonder de straat op te hoeven. Er werden installaties aangelegd die zorgen dat essentiële voorzieningen zoals koelkasten en televisies nog steeds stroom krijgen. Zo blijft eten beschikbaar en kunnen bewoners nieuws en instructies die op tv gedeeld worden volgen. In de collectieve ruimte is daarnaast een voorraad aangelegd van essentiële producten, zoals water, dekens en toiletpapier. Uit de recente test, waarin bewoners daadwerkelijk 72 uur van de reguliere voorzieningen werden afgesloten, bleek dat bewoners zich goed konden redden met de getroffen maatregelen.
Eigentijdse appartementen in een tijdloze drager
Ook bekijken we enkele appartementen die recent verbouwd zijn. De woningen doen verrassend fris en modern aan. De overmaat in de draagstructuur maakt hoge plafonds mogelijk; de flexibele buiten- en binnenwanden maken nieuwe typen plattegronden gemakkelijk te maken.
Het eerste recent verbouwde appartement dat we bekijken is ontworpen voor een alleenwonende huurder. Het aantal alleenwonenden is sterk groeiend in Japan, dit is dan ook een nieuwe doelgroep waar NEXT21 op inspeelt. Het appartement biedt veel ruimte om vrienden te ontvangen, met name rond de eettafel. De woning biedt bovendien de ruimte om hulpbehoevende ouders in huis te nemen. De woning heeft twee entrees en de slaap- en badkamer zijn zo gelegen dat ze gemakkelijk als semi-zelfstandig domein kunnen functioneren.
Een ander recent verbouwd appartement is geheel ingericht op werken aan huis. Bij de entree is goed zichtbaar dat de buitenwanden hiervoor een andere plek hadden. Het geeft de betonconstructie een prettig patina. De woning zelf is te scheiden in twee delen. Wanneer de ene bewoner workshops aan huis geeft, kan de andere bewoner zich gemakkelijk terugtrekken in het andere deel van de woning.
Technisch in plaats van democratisch
Met het onderscheid tussen drager en inbouw lukt het NEXT21 blijvend in te spelen op hedendaagse woonbehoeften. De flexibiliteit die de drager biedt, maakt dat het 30 jaar oude gebouw niet gedateerd aandoet, maar relevant blijft voor bewoners van nu.
Toch laat dit bekende voorbeeld slechts een deel van de potentie van het Open Bouwen zien, is mijn conclusie na het bezoek. Dit wordt bevestigd door hoogleraar Shuichi Matsumura, die ik spreek op de Universiteit van Tokio. “Het gebouw is een succesvol voorbeeld, maar tegelijkertijd ook exemplarisch voor de eenzijdige manier waarop de theorie van Open Bouwen is geïnterpreteerd in Japan.” De focus ligt op de technische, fysieke mogelijkheden. “In dit aardbevingsgevoelige land houdt een significant deel van de bouwkundigen zich bezig met aardbevingsbestendige constructies. Het onderscheid tussen drager en inbouw, of skeleton en infill zoals in het Japan wordt genoemd, is aantrekkelijk voor deze ingenieurs. Niet vanwege de mogelijkheden die het bewoners biedt, maar vanwege de heldere ordening die het aanbrengt in technische eisen.”
“De verdeling van ontwerptaken, die ook bij het gedachtegoed van het Open Bouwen hoort, krijgt minder vorm.” Dat is ook het geval bij NEXT21. Woningen zijn individueel vorm te geven, maar dit wordt niet door bewoners zelf opgepakt. De gebouweigenaar van NEXT21 gebruikt de flexibele inbouw om in te kunnen spelen op veranderende woonbehoeften. Bewoners zelf hebben weinig inspraak hierin. Ze verblijven vaak maar vijf a zes jaar in het gebouw en gebruiken in de praktijk zelden zelf de ruimte die er is om naar eigen wens te verbouwen.
Hanneke bezocht Japan om onderzoek te doen naar co-creatie. Dit onderzoek was mogelijk met steun van de Marina van Dammebeurs, in samenwerking met Universiteitsfonds Delft. Hanneke won de beurs in 2019 met haar plan om internationale voorbeelden van co-creatie te bestuderen en zo het co-creatieve vakgebied te versterken. In 2020 bezocht ze haar eerste bestemming: Chili. Japan is haar tweede bestemming. Ze schreef over haar ervaringen in verschillende blogs.
